Wraak of Overmacht?

Voor een aantal boeken heb ik nogal wat research gedaan naar de behandeling van krijgsgevangenen. En dat zette me aan het denken of de afschuwelijke omstandigheden die ik in die gevallen tegenkwam, symptomatisch waren voor een bepaalde oorlog of algemeen geldend. En dus ging ik op een wat grootschaliger onderzoek.

Zelfs oorlogen hebben regels. Sommige staan zwart op wit, andere zijn stilzwijgende afspraken. Eén van die regels is, en was, dat krijgsgevangenen goed behandeld dienen te worden.

Laten we beginnen met vast te stellen dat dit niet altijd zo vanzelfsprekend was. Het deel van de geschiedenis waarin dit niet zo was, is vele malen langer dan waarin dit wel zo was. In vroeger tijden werden zij die zich overgaven of gevangengenomen werden, tot slaaf gemaakt of afgemaakt. Dit was het geval bij de Azteken en de Egyptenaren, bij de Romeinen en Arabieren, in feodaal Japan en tot in de 19^e eeuw bijvoorbeeld bij de Noord-Amerikaanse inheemse stammen. En deze lijst is lang.

Er werd zelfs vaak geen of nauwelijks verschil gemaakt tussen strijdkrachten en burgers, tussen mannen en vrouwen, tussen ouden en kinderen. Alleen krijgsgevangenen van hoge rang konden hopen op een redelijke behandeling, omdat de overwinnaar hen voor veel losgeld hoopte te verkopen.

Vanaf de 16^e eeuw komt hier pas, heel langzaam, verandering in. In de 17^e eeuw zien we voor het eerst het recht op parool. Maar dat wilde niet zeggen dat gevangene altijd even goed behandeld werden. Er waren geen regels voor huisvesting, voeding, medische behandeling of straffen.

Het eerste krijgsgevangenenkamp dat speciaal voor dit doel gebouwd werd, ontstond pas in 1797 (Norman Cross, Engeland). Het was bedoeld voor humane behandeling van gevangenen. Rond die tijd, tijdens de Amerikaanse Revolutie en Napoleontische Oorlogen, ontstaat ook het systeem voor de uitwisseling van gevangenen.

Maar we moeten nog tot 1907 wachten op de eerste internationale, vaste afspraken omtrent de behandeling van krijgsgevangenen tijdens een Haagse Conventie. Die afspraken werden uitgebreid in de Geneefse Conventie van 1929 en nogmaals in 1949.

Maar dat wil niet zeggen dat alle landen zich er altijd strikt aan houden. Maar was dit onverschilligheid, onkunde en overmacht of wreedheid, wraak en wanbeleid? En lag dat aan de periode, de specifieke oorlog, de omstandigheden of de natie?

Soms betreft het zeker onverschilligheid, onkunde (bijvoorbeeld op medisch gebied) of overmacht (een groot deel van de sterfte in Andersonville kwam door de afschuwelijke tekorten in het zuiden en de onwil van het noorden om gevangenen uit te wisselen).

Soms betreft het ook uitwassen van een enkele wrede commandant. Of het gaat om wraak op de vijand of wanbeleid door bijvoorbeeld corruptie. En soms gaat het om een systematische schending van de rechten door een strijdende natie, zoals Japan en Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog.

En dan hebben we het alleen over krijgsgevangenenkampen, niet over concentratie- of zelfs vernietigingskampen voor burgers zoals tijdens de Tweede Boerenoorlog in Zuid-Afrika en in nazi-Duitsland.

Krijgsgevangenenkampen en -schepen stonden berucht om de afschuwelijke leefomstandigheden, de abominabele hygiëne, de onverschilligheid en wreedheid van commandanten en bewakers, de honger en ziekte en de onbeschrijflijke overbevolking. Sommige kampen waren ware doodskampen.

Laten we beginnen met de Amerikaanse Revolutie, de tijd waarin speciale kampen voor het eerst opgericht werden. Berucht waren de Engelse gevangenenschepen, de ‘prison hulks’. De verhalen zijn zo gruwelijk, dat je ze niet met droge ogen kunt lezen. Het meest berucht was het schip Jersey.

Alles zat op zo’n schip door elkaar, soldaten, matrozen en burgers die gearresteerd waren als lastige patriot.

Het is heel erg moeilijk om precieze data te krijgen en daarbij moet aangetekend worden dat zelfs na de val van Yorktown de schepen nog gebruikt werden als gevangenis tot er twee jaar later officieel vrede was.

Aan het einde van de oorlog waren er slechts 1400 overlevenden van alle gevangenen op de vloot van gevangenisschepen. Zo’n 11.000 mannen (en jongens) stierven op die schepen tussen 1776 en 1783. Er zijn verschillende berekeningen die uitkomen op een sterftecijfer op deze bewuste prison hulks van 50-85%, waarbij 70% het vaakst genoemd wordt.

Nogmaals, cijfers zijn lastig, want die fluctueren behoorlijk, maar tussen de 4500 en 6800 Amerikaanse soldaten stierven op het slagveld, 20.000 werden er gevangengenomen en 17.000 stierven aan ziekte, waaronder dus ook de 8000-12.000 die als krijgsgevangene overleden.

In ieder geval was het op de Jersey niet best. Per dag stierven er gemiddeld tien man en tot jaren en jaren na de oorlog spoelden massa’s botten en schedels aan van de ongelukkigen die na de verlossende dood gewoon overboord gekieperd werden in het ondiepe water.

Eén ding moeten we hierbij wel opmerken en dat is dat Engeland de Amerikanen niet zag als reguliere krijgsgevangenen, maar als opstandige rebellen en hen dus ook als zodanig meende te kunnen en moeten behandelen.

We hebben dus een sterftepercentage van 50-85%, maar wat zeggen die cijfers? Ik heb niet echt duidelijke cijfers kunnen vinden over andere kampen of over de cijfers aan Amerikaanse zijde. Dus laten we eens naar andere oorlogen kijken, om te beginnen met de Napoleontische Oorlog.

De gegevens zijn moeilijk te achterhalen en geven geen compleet beeld.

Van de 17.000 Franse troepen die in 1808 na de Slag van Balién zich overgaven aan de Spanjaarden, stierf tussen ¹/₂ en ⁶/₇. Daar staan heel andere cijfers tegenover. De Engelsen namen 7000 Deense en Noorse zeelieden gevangen. Zij kwamen op de al eerder genoemde ‘prison hulks’ terecht. Die hadden ook toen al een zeer slechte naam. En niet zo vreemd, want de gevangenenschepen uit de Revolutie, dus van kort tevoren, waren drijvende doodskisten.

De gevangenen waren zo jong als 8 en zo oud als 80, maar de helft was tussen de 22 en 35. Het merendeel kwam van koopvaardijschepen, ¹/₆ van vlootschepen en een kwart van kaperschepen. Sommigen zaten er maar drie dagen, anderen rotten daar zeven lange jaren weg. Het gemiddelde lag op 31 maanden.

Opvallend genoeg stierf maar 5%. Dat ligt ver onder wat gebruikelijk was in die tijd en al helemaal voor volgepakte schepen en voor gevangenen die er zo lang zaten. Er zit weinig verschil in dit getal tussen jonge en oude zeelieden of tussen zij die maar kort of zij die lang gevangen zaten. Wat wel een verschil maakte, was of je wel of niet voer op een kaperschip. Van kapers stierf 10%.

Dit doet vermoeden dat de Scandinavische gevangenen extra goed behandeld werden, omdat Engeland eigenlijk geen oorlog wilde met deze landen, maar verplicht was geweest de vloot te nemen voor de Fransen het konden doen, en dat kapers gehaat waren, hoewel het ook zo kan zijn dat deze opvarenden door eigen gedrag (bijvoorbeeld het vergokken van rantsoenen) meer risico liepen.

Het vermoeden van een goede behandeling wordt bevestigd door de rantsoenen. Elke gevangene had recht op 2,5 lbs rundvlees, 1 lb vis, 10,5 lbs brood, 2 lbs aardappelen, 2,5 lbs kool en 14 pints zwak bier per week, wat niet heel veel minder was dan Deense vlootrantsoenen. En gevangenen hoefden geen zware arbeid te verrichten in tegenstelling tot de matrozen. Het uitblijven van epidemische ziekten doet vermoeden dat de hygiëne ook goed was. Ook onder niet gevangen zeelui en soldaten hielden ziekten verwoestend huis.

Ik heb (nog) niet kunnen achterhalen of andere, bijvoorbeeld Franse, gevangenen het ook zo goed hadden onder Engels regime en hoe het gesteld was met Engelse en Spaanse gevangenen in Franse handen. Het is dus moeilijk vast te stellen wat deze cijfers betekenen.

Wel complete data zijn er van de Amerikaanse Burgeroorlog. Er zijn planken vol geschreven over de kampen, zowel in het noorden als zuiden.

Voor ik hierop inga, wil ik nog wel opmerken dat het zuiden zelf kampte met enorme tekorten en daar waar ze hun eigen soldaten niet konden voeden, ze dat de gevangen ook niet konden. Daarnaast lagen de kampen ver van de grens, in het zuiden, waar ziekten ook onder de gewone bevolking welig tierden.

In het noorden was de slechte behandeling van de zuidelijke soldaat meer opzettelijk, bedoeld als straf voor de afscheiding en de vermeende bewust slechte behandeling van hun eigen gevangenen. Het noorden had het voedsel wel, maar wilde het vaak niet geven.

Van de 409.000 krijgsgevangenen in die oorlog, beide zijden opgeteld, stierven er ongeveer 56.000. In noordelijke kampen stierf gemiddeld 11,7%, in zuidelijke kampen 15,3%.

Sommige kampen waren berucht. Het meest dodelijke kamp is het zuidelijke Andersonville met een sterftepercentage van 29%. Het noordelijke Elmira komt met 24,3% dicht in de buurt, terwijl het al even beruchte, eveneens noordelijke Camp Douglas ‘slechts’ 17% had in de gehele levensduur van het kamp, maar wel in bepaalde perioden uitschieters had van 35%. Dit zijn afschuwelijke cijfers.

We schuiven wat verder op in de tijd en komen dan in de Tweede Boerenoorlog. We zullen het niet hebben over de verschrikkelijke concentratiekampen voor burgers, voornamelijk vrouwen, kinderen en zwarten, waar de sterftecijfers schrikbarend waren, maar ik zal me beperken tot de krijgsgevangenenkampen.

Beide partijen waren er niet op voorbereid en werden feitelijk door de aantallen overvallen.

In totaal werden er 9553 Engelsen gevangengenomen door de boeren. Van hen stierven er 97 in gevangenschap, wat ongeveer 1% is. Dat is bijzonder weinig.

Omgekeerd ligt het lastiger. Er zijn grofweg 28.000 Boerenstrijders gevangengenomen en 25.630 zijn overzees gestuurd naar kampen op bijvoorbeeld St. Helena, Ceylon, Bermuda of in India en Portugal. Cijfers zijn lastig te krijgen, maar voor de kampen op St. Helena kom ik op een percentage van grofweg 3%. Op Ceylon lag het op 2,5% en in Bermuda dicht tegen de 3%. Deze cijfers liggen heel ver van die van de bovengenoemde oorlogen.

De eerste grote oorlog na de eerste afspraken over de behandeling van krijgsgevangenen was de Eerste Wereldoorlog. Er zijn enorme verschillen, afhankelijk van nationaliteit van gevangenen en beherend land. Over het algemeen waren de westelijke kampen zeer goed, de oostelijke zeer slecht. Gemiddeld lag het sterftepercentage tussen de 5% en 10%, maar dat is een gemiddelde en geeft een sterk vertekend beeld.

In de oorlog zijn ongeveer 8 miljoen mannen gevangengenomen: 1,5 miljoen door de Duitsers, 2,9 miljoen door de Russen en 720.000 door de Engelsen en Fransen. De verschillen waren gigantisch.

Duitsers in Engelse kampen hadden een sterftepercentage van 3%; Roemenen in Duitse kampen een percentage van 29%. Duitse krijgsgevangenen in Russische kampen kregen te maken met een sterftepercentage van 40%. Engelsen die de pech hadden door de Turken gevangengenomen te zijn, moesten zien te overleven met sterftecijfers van 60%. Ook de Indiërs die in handen kwamen van het Ottomaanse rijk, stierven bij bosjes en voor hen zijn de cijfers 16% als je de vermisten niet meerekent en 28% als je dat wel doet. Daarentegen was het getal voor gevangen soldaten uit Oostenrijk-Hongarije in Italiaanse kampen 3,8%.

Eén op de vijf Italiaanse krijgsgevangenen stierf. In het kamp in Mauthausen in Oostenrijk stierven in januari 1915 tot 186 gevangenen per dag aan de tyfus. In het kamp in Totskoe in Rusland stierven in de winter van 1915-1916 minstens 10.000 van 25.000 gevangenen, eveneens door tyfus. Bij de aanleg van de Moermansk-spoorlijn in Rusland kwamen 25.000 van de 70.000 Oostenrijks-Hongaarse en Duitse krijgsgevangenen, die als dwangarbeiders tewerkgesteld waren, om het leven.

Ook de Tweede Wereldoorlog, een tijd waarin de noodzaak en moraliteit van goede behandeling van krijgsgevangenen overal wel algemeen doorgedrongen was, laat grote verschillen zien. En er waren geen verzachtende omstandigheden, want voor het overgrote deel waren de soldaten dienstplichtig (en geen beroepsleger) of rebellen, wat vroeger vaak redenen waren die partijen gaven voor mishandeling.

Het staatje hieronder laat de grote verschillen goed zien.

• Duitse krijgsgevangenen in Russische kampen — 35,8%
• Duitse krijgsgevangenen in Franse kampen — 2,6%
• Duitse krijgsgevangenen in Amerikaanse kampen — 0,2%
• Duitse krijgsgevangenen in Engelse kampen — 0,03%
• Amerikaanse krijgsgevangenen in Japanse kampen — 33%
• Amerikaanse krijgsgevangenen in Duitse kampen — 1,2%
• Engelse krijgsgevangenen in Japanse kampen — 24,8%
• Engelse krijgsgevangenen in Duitse kampen — 3,5%
• Russische krijgsgevangenen in Duitse kampen — 57,5%

Hoewel dit staatje uiteraard niet compleet is en de concentratiekampen en de dood onder dwangarbeiders buiten beschouwing gelaten wordt, zie je grote verschillen. Je ziet dat het in Russische en Japanse kampen heel slecht was, in Amerikaanse en Engelse kampen heel goed, en dat het in Duitse kampen erg uitmaakte wat je etniciteit was: Russen hadden het gruwelijk slecht, Amerikanen en Engelsen goed.

Wie vecht in een oorlog, kan gevangengenomen worden. Hoe het je als gevangene in een kamp of op een schip vergaat, hangt af van jouw nationaliteit, die van de vijand en van de periode. En het lijkt erop dat de Geneefse Conventie niet veel verschil heeft gemaakt: als de vijand een hekel aan zijn gevangenen had vanwege nationaliteit of anderzijds op hen neerkeek, dan werden kampen tot grafkelders.

Het lijkt dat de schrikbarende cijfers uit oorlogen in de 18^e en 19^e eeuw helaas nauwelijks uit de toon vallen bij meer moderne oorlogen. En dat had ik eigenlijk niet verwacht, zeker niet aangezien er in moderne tijden meer kennis was over voeding en hygiëne en de medische standaard veel hoger stond. Opzet lijkt dus in het spel.